۲-۵- قانون بی اثر

در طول چندین سال برای چندین بار قانونی برای منع مصرف قلیان در اماکن عمومی و قهوه خانه ها به تصویب رسیده است که مدتی نیز به اجرا در می‌آید ولی در نهایت هر بار نایب رئیس کمیسیون بهداشت مجلس در توضیح این موضوع عنوان می‌کند: با وجود اینکه قانون گذار ‌در مورد قلیان مصوبه صادر کرده بود، متاسفانه با دستور رئیس جمهور این بند راکد و اجرای آن متوقف می شود. در این قانون وزارت بهداشت و ستاد کشوری مبارزه با مواد مخدر مکلف بودند که قلیان را از اماکن عمومی جمع‌ آوری کنند ولی عده ای به بهانه اینکه کار خود را از دست می‌دهند در این مورد اعتراض داشتند(صفر دوست،۱۳۸۹: ۱).

۲ـ ۶ انواع تنباکو

در ایران انواع تنباکو مانند تنباکوی بنیاد، برازجان، کاشان، بوشهر و غیره وجود دارد که بیشتر آن ها به نام شهرهایی است که تنباکو در آنجا کشت می‌شود. همچنین در دهه های اخیر تنباکو با طعم‌های میوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود که به صورت صنعتی تولید می‌شوند. طبق بررسی‌های به عمل آمده قلیان اگر با تنباکوهای میوه‌ای (توتون‌هایی که به روش شیمیایی به عمل آمده و دود آن بوی میوه می‌دهد) به عمل آمده باشد خطرناک و ضرر آن از ضرر سیگار بیشتر است. چون دودی که وارد ریه می‌شود دودی است که محصول مواد شیمیایی می‌باشد.این تنباکو چند سالی است که به دست اعراب تولید شده و با انواع اسانس و طعم‌های گونا گون در دسترس همگان است. البته به گفته پزشکان این نوع تنباکو از بدترین نوع برگ توتون تهیه شده که در کارخانه‌ها معمولاً دور ریز تولیدات آن ها است ولی به واسطه مواد شیمیایی معطر و بسته بندی‌های پر زرق و برق آن ها را با نام تنباکوی میوه‌ای در ایران و نام عربی معسل در کشورهای عربی بفروش می‌رسانند. استعمال قلیان میوه‌ای در برخی شهرها و کشورهای اروپا هم شیوع پیدا کرده و خیلی از جوانان هم در اروپا قلیان میوه‌ای را به عنوان تفریح انتخاب کرده و ساعتی را در کافی شاپ برای سرو قلیان اختصاص می‌دهند(www.wikipedia.org).

۲-۷- گرایش ^[۱]

گرایش از مفاهیم کاربردی در علم روانشناسی اجتماعی است. این اصطلاح در دهه ۱۹۵۰ به بعد متداول گردید و امروزه یکی از مهمترین فاهیم مورد استفاده در روان شناسی اجتماعی آمریکا می‌باشد. این احتمالا بارزترین وضروریترین مفهوم در روان شناسی اجتماعی آمریکا در حال حاضر است( منشی طوسی،۱۳۷۱: ۱۱۶). نگرش در زبان فارسی به گرایش، ایستار، بازخورد، حالت، خط مشی، رویه، شیوه رفتار، طرز تلقی، وضع روانی، هیئت رفتار، وجهه نظر، طرز تفکر، و موضوع روانی نیز ترجمه شده است. تعریفی که مورد قبول بسیاری از روانشناسان اجتماعی واقع شده است عبارت است از منظومه ای از عناصر شناختی، عاطفی و رفتاری. طبق این تعریف هر نگرش تنها یک ارزیابی (قضاوت عاطفی) و یا یک آمادگی برای پاسخ صرف نیست بلکه نگرش ترکیب یا منظومه ای است از عنصر شناختی ( اطلاعات فرد در باره ی موضوع نگرش)،عنصرعاطفی(قضاوت و ارزیابی فرد نسبت به موضوع نگرش)و آمادگی برای پاسخ (رفتار) ( ستوده، ۱۳۷۹: ۱۶۵و۱۶۶). نگرش یک حالت روانی ‌و عصبی آمادگی است که از طریق تجربه ی سازمان یافته، و تاثیر هدایتی یا پویا بر پاسخ های فرد، در برابر کلیه ی اشیا یا موقعیت هایی که به آن مربوط می شود، دارد(آلپورت،۱۹۳۵، به نقل از کریمی). در تعریفی دیگر نگرش عبارت است از واکنش عصبی، مثبت یا منفی، نسبت به یک معنی انتزاعی یا شیئی ملموس(بروولد،۱۹۷۰: به نقل از کریمی).

۲-۸- ابعاد تشکیل دهنده گرایش

۲-۸-۱- بعد شناختی^[۲]

عنصر شناختی به اطلاعات و دانسته های فرد د مورد یک موضوع، رویداد یا عمل اطلاق می‌گردد. عنصر شناختی شامل اعتقدات و باورهای شخص در باره یک ی یا اندیشه است(کریمی،۱۳۸۷: ۲۲۴).

۲-۵-۲- بعد عاطفی^[۳]

بعد عاطفی به احساس خوب یا بد، مثبت یا منفی، مفید یا غیر مفید بودن شخص اشاره دارد. به عبارت دیگر عنصر عاطفی با باورهای ما پیوند دارد(همان،۲۲۴).

۲-۸-۳-بعد تمایل به رفتار^[۴]

تمایل به عمل، به آمادگی برای ‌پاسخ‌گویی‌ به شیوه ای خاص اطلاق می شود(همان،۲۲۵).

این سه عنصر مؤلفه‌ های تشکیل دهنده حالتی به نام نگرش است. این حالت نه تنها از ترکیب این سه عامل ناشی می شود بلکه تعامل آن ها با یکدیگر نیز در ان زمینه نقش دارد. به عبارت دیگر شناخت فرد در زمینه خاصی و اطلاعات او در این رابطه احساسات و عواطف او را تحت تاثیر قرار داده و حالت خوشایند یا ناخوشایند نسبت ‌به این موضوع در او پدید می آورد. از سوی دیگر احساسات مثبت یا منفی و عواطف خوشایند یا ناخوشایند بر روی شناخت فرد اثر می‌گذارد و برداشت های متفاوتی در او پدید می آورد که مقدمه شکل گیری رفتاری خاص را به وجود می آورد. ‌بنابرین‏ نگرش نظامی با دوام است که شامل یک عنصر شناختی، احساسی و تمایل به عمل است. مؤلفه‌ عاطفی شامل هیجانات و عاطفه فرد نسبت به موضوع خصوصاً ارزیابی های مثبت منفی است. مؤلفه‌ رفتاری چگونگی تمایل به عمل فرد در راستای موضوع را شامل می‌گردد. مؤلف شناختی نیز شامل افکاری است که فرد ‌در مورد آن موضوع نگرش خاص دارد شامل: دانش و اطلاعات و حقایق

(,۲۰۰۳:۱۶به نقل از حسن دوست فرخانی taylor, pephau & sears).

۲-۹ -پیشینه نظری و تجربی

مبانی نظری (نظریه های مربوطه) و چارچوب نظری پژوهش

گفتار سوم- موضوع جرم

با توجه به مصادیق مذکور در مقررات راجع به کلاهبرداری (وجوه، اموال، اسنادو…) که تمثیلی هستند و با توجه به عبارت «امثال آن ها» امکان یک تفسیر موسع در آن ها وجود دارد و موضوع جرم مذکور مال است که اعم از منقول و غیرمنقول است. لذا مقید بودن موضوع جرم کلاهبرداری به مالیت داشتن از تفاوت‌های این جرم با سرقت است.

در سرقت موضوع جرم عبارت است از مال قابل ربودن که اگر ارزش مالی آن بیش از حد نصاب باشد و سایر شرایط تحقق یابد، مجازات آن حد است. بعلاوه فعل مرتکب در جرم کلاهبرداری به نحوی مقید شده است که مال محصور به مصادیق منقول آن شود. لذا در کلاهبرداری هر چیزی که مالیت داشته باشد اعم از منقول ذاتی و غیرمنقول ذاتی و تبعی می‌تواند موضوع جرم قرار گیرد. اگر کسی با تشبث به وسایل متقلبانه، زمین یا ساختمان یا هر مال منقول دیگری را از ید مالک آن خارج کند و به تصاحب خود در آورد یا آن ها را با انجام مانورهای متقلبانه با قیمت نازلتر از قیمت واقعی خریداری نماید، با تحقق سایر شرایط کلاهبرداری تلقی می شود.(میرمحمد صادقی ، ۱۳۸۵ ، ۷۱)

همچنین عنوان وجوه شامل: پولهای رایج، اعم از سکه و اسکناس و پولهای داخلی و خارجی می‌باشد. اسناد نیز اعم است از: رسمی، غیررسمی و هر نوشته ای که در مقام اثبات حق یا اسقاط تعهد قابل استناد باشد. اما مطلق نوشته را شامل نمی شود، زیرا نوشته اعم است از سند و غیر آن که در قانون سند مورد لحاظ قرار گرفته است. منظور از حواله جات یا قبوض نیز، نوع خاصی از اسناد است که حاکی از وصول وجه یا مالی باشد و امثال آن ها را هم شامل می شود. چنان که امثال مفاصاحساب که دلیل بر تسویه حساب بدهکار است نیز شامل حکم مذکور می شود. ‌بنابرین‏ سفیدمهر، اقرارنامه، قولنامه و هر سندی که متضمن ایجاد حق و یا تعهد انتفای آن باشد از مصادیق تمثیلی مورد نظر مقنن است.

گفتار چهارم- حصول نتیجۀ مجرمانه

کلاهبرداری از جرایم مقید است و باید با وسایل متقلبانه و اغفال مجنی علیه مال او را به دست آورد و آن را به ضرر مالک تصرف کند. هر چند در کلاهبرداری باید در نتیجه تقلبات مذکور ضرری وارد شود، لازم نیست استفاده کننده شخص کلاهبردار باشد بلکه امکان دارد شخص ثالث منتفع شود و ملاک تحقق جرم، اضرار طرف و انتفاع کلاهبردار یا ثالث نیست. از آنجا که شرط اصلی تحقق جرایم علیه اموال تعلق مال به دیگری است، لذا اگر مال یا وجهی که از کلاهبرداری حاصل می شود متعلق به مرتکب باشد جرم تحقق نیافته است. ‌در مورد حصول نتیجه جرم باید حتماً این سه شرط تحقق پیدا کند تا جرم کلاهبرداری محقق گردد: ۱- انتفاع مبدأ ۲- حصول ضرر چه به صورت موقت یا دائم اتفاق بیفتد. ۳- تعلق مال به غیر

بدیهی است به دست آوردن مال دیگری باید در اثر اغفال باشد و الا اگر صاحب مال با علم به تقلبی بودن وسیله به کار برده شده، مال خود را تسلیم کلاهبردار کند و او مال مذکور را برباید جرم کامل نیست. علاوه بر آن لازم است صاحب مال نیز مشخص باشد و تظلم نماید. زیرا بردن مال به وسیله کلاهبرداری در صورتی جرم است که بدون رضایت مالک باشد و بدون شکایت او نمی توان عدم رضایت او را احراز کرد. در عین حال لازم نیست مجنی علیه در تسلیم یکی از اموال مذکور به کلاهبردار مباشرت داشته باشد و اگر شخص ثالث به نمایندگی از او مال را به کلاهبردار تسلیم کند کفایت می‌کند؛ چنان که اعم از اینکه مال به مرتکب یا شریک او تسلیم شود برای تحقق جرم کافی است.

در خصوص «اضرار به غیر» گاروفالو معتقد است وقوع یک زیان و خسارت برای بزه دیده شرط تحقق جرم کلاهبرداری نیست(نوربها ، ۱۳۸۳ ، ۵۶)، هنگامی که بزه دیده در اثر کاربرد وسایل متقلبانه گمراه می شود و در شرایطی که فاقد اراده آزاد و رضایت است، چیزی را به بزهکار تسلیم می‌کند. این تسلیم نمایشی از زیان و اضرار به غیر است و خسارت و در واقع اضرار به غیر در همین تسلیم غیرآزاد خلاصه می شود و جز آن چیز دیگری نیست. گارسون در مقابل معتقد بود که اضرار به غیر یکی از پایه های تشکیل دهندۀ جرم کلاهبرداری است، در عین حال مهم نیست که خود کلاهبردار چیز تسلیم شده را مالک شود بلکه ممکن است به شخص دیگری بدهد. لذا اگر کسی با فریب و نیرنگ موفق شود مالی را که از آن خودش است از دیگری بگیرد کلاهبردار نیست.

غالب حقوق ‌دانان اضرار به غیر را چیزی جز تسلیم غیرآزادانه که در اثر حیله و نیرنگ است نمی دانند(گلدوزیان،۱۳۸۴ ، ۸۷) و در خصوص شخصی که با حیله و نیرنگ مال دیگری را اخذ نماید وجود اضرار را محقق می دانند، اما اگر شخصی با حیله و نیرنگ دیگری را وادار به امضای یک قرارداد نماید که شرایط آن هم عادی است و در واقع موجب زیان و خسارت مادی هم نشده باشد کلاهبرداری محقق است یا نه؟ نظر دیوان کشور فرانسه این است که تحقق کلاهبرداری مستلزم وقوع یک خسارت واقعی برای مجنی علیه نیست. اگر شخصی با فریب و دروغ و صحنه سازی مال یا قرارداد و امضایی از دیگری بگیرد کلاهبردار است؛ هر چند که هیچ خسارت و زیان عملی هم به بزه دیده، وارد نشده باشد(دکتر میرمحمد صادقی، ، ۱۳۸۵ ، ۷۷). شخصی در یکی از روستاهای فرانسه مقدار زیادی لوبیا سبز و سیب زمینی از کشاورزان خریداری می‌کند و بعداً متوجه می شود که آن ها به طور نامشروع گران‌فروشی کرده‌اند. خریدار برای باز پس گرفتن ما به التفاوت مبلغ، به اتفاق شخص دیگری به کشاورزان مراجعه می‌کند و شخص اخیر خود را مأمور پلیس قضایی معرفی می کند و با همکاری خریدار صحنه ای می‌سازد، ولی سرانجام خریدار با وساطت متقلبانۀ خویش به فروشندگان قول می‌دهد که از تعقیب کیفری آن ها خودداری خواهد نمود و در مقابل دو نفر از فروشندگان پولهای اضافی را باز پس می‌دهند ولی یک نفر از آن ها از پس دادن پول خودداری می‌کند. پس از کشف موضوع، شخصی که خود مأمور پلیس قضایی معرفی کرده بود به عنوان کلاهبردار و شروع به جرم مذکور، و خود خریدار به عنوان معاون جرم تحت تعقیب قرار می‌گیرد. دادگاه جنحه آن ها را تبرئه می‌کند و در پی پژوهش خواهی دادسرا، دادگاه استان، مورد را کلاهبرداری اعلام می کند. دیوان کشور فرانسه،فرجام خواهی محکومان مبنی بر اینکه چون در واقع خسارتی متوجه کشاورزان نشده و لذا جرم مذکور با عدم تحقق اضرار محقق نشده است را نپذیرفته و اعلام نموده است که تحقق جرم کلاهبرداری مستلزم وقوع خسارت و اضرار به غیر نیست و تسلیم مال توسط بزه دیده که در اثر کاربرد وسیلۀ متقلبانه صورت گرفته است برای تحقق جرم کافی است. ( گلدوزیان ، ۱۳۸۲ ، ۱۶۰)

نقد- حدیث مذبور از دو جهت باید بررسی شود. ابتدا از جهت سند حدیث و سپس از جهت دلالت. از حیث سند، حدیث مذبور مرسله است. ‌بنابرین‏ سند ضعیف است. البته ممکن است گفته شود ضعف سند به خاطر عمل فتوایی فقها جبران گردیده است. در پاسخ باید گفت در خصوص اینکه عمل فتوایی اصحاب جابر ضعف سند است، اتفاق نظر وجود ندارد و اگر با فقیهانی (موسوی خویی، بی تا:۲۳۹/۵) همداستان شویم که عمل اصحاب را جابر ضعف سند نمی دانند، دیگر استناد به حدیث، محملی نخواهد داشت. بر فرض پذیرش سند، در دلالت حدیث بر عدم امکان تصرفات ناقله عین ممکن است، تردید نمود؛ زیرا به نظر می‌رسد حدیث با توجه به مناسبت میان حکم و موضوع، ناظر به ممنوعیت تصرفات منافی با حق مرتهن است (موسوی خویی، بی تا:۲۳۹/۵) این در حالی است که در منافات تصرفات ناقله ی عین مانند فروش عین مرهونه با حق مرتهن به شرحی که خواهیم گفت تردید وجود دارد. همچنان که برخی از اندیشمندان فقهی (حسینی روحانی، ۱۴۱۳، ج۱۶، ۲۶۵؛ حسینی روحانی، ۱۴۲۹، ۴۵۰). در اینکه تصرف موضوع حدیث، تصرفات اعتباری (حقوقی) را نیز در برگیرد، خالی از اشکال ندانسته اند. علاوه بر اینکه بر فرض پذیرش ممنوعیت تصرفات اعتباری، برخی (حسینی روحانی، ۲۶۵/۱۶:۱۴۱۳؛ حسینی روحانی، ۴۵۰:۱۴۲۹) در دلالت نهی و منع بر بطلان خدشه وارد نموده اند. البته اینکه نفع از تصرف را موجب بطلان یا عدم نفوذ آن ندانیم موجب می‌گردد منع مذبور فایده ی چندانی نداشته باشد و از این جهت، استدلال اخیر با اشکال روبروست.

ج – قاعده ی تسلیط: ‌به این ترتیب که فروش مال مرهون با سلطه ای که مرتهن بر حق خویش دارد منافی است و به عبارت دیگر فروش با حق مرتهن منافات دارد.

نقد – منافات فروش مال مرهون با حق مرتهن نیز مورد تردید قرار گرفته است. بدین دلیل که نیاز نیست عین مرهونه ملک راهن باشد و به همین جهت ‌در مورد عاریه گرفتن مال از دیگری ‌به این منظور که مال مذبور در رهن قرار داده شود میان فقه اتفاق نظر وجود دارد. ‌بنابرین‏ همان گونه که ممکن است از ابتدا مال مرهون، متعلق به راهن نباشد، انتقال مالکیت مال مرهون از راهن به خریدار از منافاتی با حق مرتهن ندارد. به عبارت دیگر نیاز به بقای مالکیت راهن در طول مدت رهن جهت حفظ حق مرتهن نیست (موسوی خویی، بی تا: ۲۳۹/۵؛ همچنین ر. ک: حسینی روحانی، ۲۶۵/۱۶:۱۴۱۳).

د – برخی فقها (امام خمینی) ۲۷۲/۳:۱۴۲۱ احتمال داده‌اند که دلیل عدم نفوذ فروش مال مرهون، منافات آن با حق مرتهن نباشد تا با استدلال فوق بتوان نفوذ آن را نتیجه گرفت بلکه دلیل منع فروش، ممکن است تصرف در متعلق حق مرتهن باشد با این توضیح که همان گونه که تصرف در اموال مردم جایز نیست تصرف در متعلق حقوق آنان نیز جایز نمی باشد و از طرفی فروش مال مرهون، تصرف در متعلق حق مرتهن است به همین جهت فروش مذبور غیر نافذ خواهد بود. به نظر می‌رسد این استدلال نیز با ایراد روبروست؛ زیرا ‌در مورد تصرفات حقوقی شرکا در اموال مشاعی، علی رغم اینکه حقوق همه ی شرکا به عین اموال تعلق گرفته است و عین اموال متعلق حقوق همه ی آن ها‌ است، تصرفات حقوقی هر شریک نسبت به سهم خویش بدون نیاز به اذن یا اجازه ی سایر شرکا، صحیح تلقی شده است. در رهن نیز، متعلق حق راهن (مالک) و مرتهن، هر دو عین مرهونه است و همان گونه که تصرفات حقوقی شرکا نسبت به سهم خویش را مجاز می‌دانیم و استدلال فوق را جهت عدم نفوذ تصرفات آنان به کار نمی بریم، در این مورد هم استدلال فوق نمی تواند مبنای منع مالک از تصرف حقوقی نسبت به حق خویش گردد(بروجردی عبده، پیشین، ۱۳۸).

گفتار سوم: نظر مختار

به نظر می‌رسد، از میان همه‌ استدلالهای فوق آنچه بیش از همه قابل توجه و نیازمنددقت بیشتر است این نکته است که آیا بیع مال مرهون یا سایر تصرفات ناقل، منافات با حق مرتهن دارند یا خیر؟ طبیعی است اگر منافاتی میان این دو نباشد، باید همان حکمی را که ‌در مورد فروش اموالی که دیگری نسبت به آن دارای حق عینی اصلی مانند( حق انتفاع ( است در این خصوص نیز جاری نماییم . توضیح اینکه چنانچه مالی به دیگری فروخته شود و شخص ثالثی نسبت به آن ، حق عینی اصلی مانند حق انتفاع داشته باشد و خریدار از این موضوع آگاه نباشد، دارای حق فسخ بوده و می‌تواند قرارداد را فسخ نماید مورد اموالی که نسبت به آن حق رهن وجود دارد نیز اگر میان معامله ی ناقل عین (مانند بیع) و حق مرتهن منافاتی قائل نباشیم، همان گونه که برخی از نیز بیان داشته اند، نتیجه ی منطقی پذیرش عدم منافات، باقی ماندن حق رهن و ثبوت خیار برای مشتری در صورت عدم آگاهی نسبت به حق رهن خواهد بود. به اعتقاد نگارنده در تشخیص منافات یا عدم منافات تصرفات ناقل عین مرهونه با حق مرتهن، تحلیل ماهیت حق مرتهن دارای اهمیت است. بدون تردید عقد رهن، عقدی است که برای استیثاق و پدید آمدن وثیقه برای دین مرتهن تشریع شده است، لیکن سؤال اینجا است که وثیقه و استیثاق و حدود و ثغور آن به چه میزانی است؟ به نظر می‌رسد دو نوع نگاه در این خصوص وجود دارد: مشهور فقها تمامیت وثیقه را ملازم با ممنوعیت راهن از تصرف در مال مرهون می دانند و قطع سلطه ی وی را از این جهت می دانند که وی را به سوی پرداخت بدهی اش سوق دهد ؛ زیرا اگر وی نتواند در مال خود هیچ گونه تصرفی نماید و از آن سودی نبرد برای رفع مانع مذبور وادار به پرداخت بدهی خود می‌گردد. طبیعی است که طبق این دیدگاه، تصرف ناقل عین یا باطل است یا غیر نافذ؛ زیرا با ماهیت حق مذبور منافات دارد.(شیخ انصاری پیشین،۱۰۳)

البته نظر مشهور در این میان، عدم نفوذ است.ولی نگاه دیگری که وجود دارد این است که ماهیت رهن را فقط ایجاد حقی برای مرتهن بدانیم که بتواند به موجب آن طلب خود را از محل فروش عین مرهونه استیفا نماید . اگر با این نگا ه به حق مرتهن بنگریم نتایج مختلفی حاصل می شو د . به همین جهت یکی از فقها ‌به این نکته تصریح نموده است که اگر این مبنا را بپذیریم حتی می توان بیع مال مرهون را در صورت شرط نمودن بقا ی حق مرتهن مورد پذیرش قرار داد . شاید با توجه با همین نگا ه، برخی دیگر از فقها تصرفات ناقل عین و حق مرتهن قائل نبوده و حتی گذاشتن شرط مذبور را نیز لازم ندانسته اند و در هر حال حق مرتهن را باقی دانسته اند. ‌بنابرین‏ مطابق این نگاه نیز دو نظر در خصوص تصرفات ناقله و به ویژه بیع وجود دارد یکی اینکه تصرفات مذبور با قید حفظ حقوق مرتهن صحیح است و دیگری این که در هر حال چه با قید حفظ حقوق مرتهن و چه بدون قید، صحیح بوده و حق مرتهن باقی است. به نظر می‌رسد، اولا نگاه دوم در خصوص ماهیت رهن منطقی تر است و دلیل قانع کننده ای برای دیدگاه نخست وجود ندارد . به عبارت بهتر وثیقه برای برقراری تأمینی در سررسید دین می‌باشد و اینکه الزامی بیش از آن بر عهد ه ی راهن باشد، با اصل برائت ذمه منافی است . به علاوه بیع و سایر تصرفات ناقل عین لطمه ای به حق مرتهن نمی زند و باعث از بین رفتن حق او نمی گردد. ‌بنابرین‏ ضرورتی در غیر نافذ دانستن تصرفات ناقل عین وجود ندارد . به ویژه اینکه اصل بر صحت قراردادهایی است که واقع می شود و خلاف آن نیازمند دلیل است.(آیت الله احمد پایانی۱۳۹۰،۶۱)

گفتار چهارم:وضع تصرفات ناقل عین از نظر حقوقی

۲-۷-۲٫ نوروفیدبک

شکلی از بیوفیدبک که افراد را قادر می‌سازد وضعیت روحی روانی خود را با تنظیم فعالیت الکتریکی مغز خود تغییر دهند. نورفیدبک یا EEG بیوفیدبک است. دلیل تمرکز ویژه روانشناسی بر این حیطه این است که مغز تنظیم کننده مرکزی هیجانات، نشانگان فیزیکی، افکار و رفتارهایی است که بسیاری از مشکلات را که افراد را به مطالبه مشاوره و درمان روانشناختی وادار می‌کند تبیین می‌کند. نوروفیدبک بر پایه ایده پذیرفته شده ارتباط ذهن- بدن و شامل آموزش ذهن برای عمل به شیوه ای بهینه به منظور تجربه درست رفتاری، فیزیکی، شناختی و هیجانی است و در واقع توانایی ذهن را برای بازسازی، تغییر و التیام خود به روش طبیعی درگیر و افزایش می‌دهد (لاورنس، ۲۰۰۲). به طور کلی نوروفیدبک در دو شاخه عمده اثربخش است: ۱- نرمال سازی EEG 2- رشد فردی و انعطاف پذیری ذهنی (دموس،۲۰۰۵).

نوروفیدبک روش ایمن و بدون دردی است که طی آن حسگرهایی که الکترود نامیده می‌شوند به سر بیمار متصل می‌گردد (کیزر^[۱۱۰] و اوتمر^[۱۱۱]،۲۰۰۰). نوروفیدبک فرایند ضبط و فرستادن داده ها به سوی مراجع است (کریس ول،۱۹۹۷ به نقل از دموس،۲۰۰۵). در این روش، حسگرهایی که الکترود نامیده می‌شوند به پوست سر بیمار وصل می‌شوند. این حسگرها اطلاعات مربوط به سطح فعالیت مغزی افراد را ثبت و در غالب امواج مغزی به آن‌ ها نشان می‌دهد.اطلاعات دریافتی پیرامون فعالیت مغزی بیمار، توسط دو مانیتور قابل مشاهده است. در نتیجه فعالیت امواج مغزی (از جمله آلفا، تتا، بتا^[۱۱۲] و دلتا^[۱۱۳])، که فرآیندهای ناهشیار و خارج از اراده فرد هستند، برای بیمار و درمانگر کاملا محسوس می‌گردد و بیمار با کمک درمانگر و با دریافت محرک‌های دیداری- شنیداری قادر خواهد بود هر یک از امواج آلفا، بتا، تتا و دلتا و …را که در مقایسه با پایگاه داده های نرمال موجود، نابهنجار تشخیص داده شده و خارج از شکل طبیعی (مثلا با بسامد بالاتر یا پایین تر از حد معمول، شدت بیشتر یا کمتر از حالت نرمال و…) عمل می‌کنند، کنترل کرده و طی جلسات آموزش آن‌ ها را به حالت بهنجار تبدیل کند (گانکلمن و جانسون،۲۰۰۵).

ابزارهای مورد استفاده در نوروفیدبک (الکترودها و دستگاه ثبت امواج)، صرفاً به عنوان منبع ثبت، عینی سازی و ارائه اطلاعات استفاده می‌شوند و هیچ گونه جنبه‌های تهاجمی ندارند. در واقع نورفیدبک یک سیستم انتقال یک سویه اطلاعات از دنیای درون مغز به دنیای بیرون است، و هیچ چیزی از بیرون وارد مغز نمی‌شود (زایدل^[۱۱۴] و بارنیا^[۱۱۵]،۲۰۰۵).

ابتدا مصاحبه ای اولیه ای جهت به دست آوردن توصیفی از علائم و شناسایی کلی از تاریخچه سلامتی و خانوادگی افراد انجام می‌شود. می‌توان آزمون‌های دیگری هم انجام داد. از فرد EEG گرفته می‌شود و سپس تحت اولین جلسه آموزش قرار می‌گیرد. جلسه اول ممکن است حدود ۲ساعت طول بکشد، سایر جلسات حدود ۴۵ دقیقه تا یک ساعت طول می کشد. تعداد جلسات حداقل سه روز در هفته و درباره‌ برخی از اختلالات مثل سوء مصرف مواد و وابستگی به مواد هر روز هفته می‌باشد. طی جلسات درمانی بیمار در یک اتاق نسبتاً آرام روی یک صندلی راحت نزدیک به سیستم کامپیوتری تصویری قرار می‌گیرد. درمانگر ‌بر اساس پروتکل درمانی، حسگرهای^[۱۱۶] مخصوص ضبط امواج مغزی را به سر و گوش‌های بیمار وصل می‌کند. هیچ چیزی از کامپیوتر به حس گرها منتقل نمی‌شود، این یک انتقال یک سویه از حس گرها به کامپیوتر است تنها احساس فیزیکی که وجود دارد آگاهی از وجود حس گرها روی مو یا چسبیده به گوش است. یک یا چند حس گر روی فرق سر و یکی هم روی هر یک از دو گوش قرار می‌گیرد.

امواج دریافتی به وسیله یک تقویت کننده و یک دستگاه کامپیوتری که علائم را پردازش کرده و پسخوراند مناسب را فراهم می آورد، پی گیری می‌شود. در رایج ترین روش مورد استفاده برای نوروفیدبک، بیمار در مانیتور خود یک بازی ویدئویی را انجام می‌دهد. البته بر خلاف بازی‌های رایج بیمار نباید از دست خود استفاده کند، بلکه این کار را از طریق امواج مغزی خود انجام می‌دهد.

درمانگر در طول درمان، امواج مغزی و تحلیل‌های صورت رفته از آن ها را در مانیتور خود مشاهده می‌کند و جریان بازی را به گونه‌ای هدایت می‌کند تا الگوی مناسب و بهنجار امواج مغزی فعال شود. از آزمودنی خواسته می‌شود که این بازی یا صوت و نمایش را به وسیله مغزش و تنها با تمرکز بر روی آن، بدون به کارگیری دست‌ها هدایت کند. بازی به گونه‌ای توسط درمانگر نتظیم می‌شود که با افزایش یا کاهش فعالیت در یک موج مورد نظر تقویت ارائه می‌شود. وقتی فعالیت در یک باند نامناسب افزایش یا کاهش می‌یابد بازی یا تقویت‌ها بازداری می‌شود. به تدریج مغز و به دنبال آن فرد یاد می‌گیرد به علائم خاصی پاسخ دهد و کم کم یادگیری پیرامون امواج مغزی جدید جایگزین الگوی امواج مغزی غلط قبلی می‌شود این الگوی جدید آن چیزی است که به آنچه در افراد فاقد اختلال به طور نرمال وجود دارد نزدیک تر است (هاموند ۲۰۰۶؛ LIB 2004؛ ماستر پاسکوا و هلی، ۲۰۰۳؛ لاورنس، ۲۰۰۲). شکل۲-۵ نمایی از جلسه درمانی نوروفیدبک را نشان می‌دهد.



شکل۲-۵٫ نمایی از جلسه درمانی نوروفیدبک

۲-۷-۳٫ مبانی نظری نوروفیدبک

پس از کشف نقش مهم مغز در فرایندهای هیجانی، تحول فرد و صفات شخصیت و این که بدعملکردی مغز، بدعملکردی رفتاری و روانی و اختلالات مختلف روانشناختی را ایجاد می‌کند (دامازیو، ۱۹۹۴؛ به نقل از دموس، ۲۰۰۵). تصویربرداری مغزی به دانشمندان اجازه داده تا متابولیسم فعالیت نواحی خاصی مغز را حین فعالیت‌های هیجانی- شناختی مشاهده کنند (دموس، ۲۰۰۵)این دانش کلید درک چگونگی اثربخشی نورفیدبک در درمان و کمک به بیماران است.

مکانیسم زیربنایی اثربخشی درمان‌های طولانی مدت نورفیدبک در تغییرات رفتاری، به وسیله تحقیقات انجام شده در زمینه انعطاف پذیری عصبی تبیین شده است. محققان نشان داده‌اند تجاربی که فعالیت عصبی را تحریک می‌کنند، می‌توانند ساختار و عملکرد مغز را تغییر دهند. یکی از تبیین‌ها این است که تحریک مغزی، فعالیت الکتریکی مغز، ترکیب، ترشح و فعالیت نوروتروفین‌ها را افزایش می‌دهند. که این خود منجر به پیوستگی و اتصال سیناپسی بیشتر می‌شود (فردریک^[۱۱۷] و همکاران،۲۰۰۴) در واقع مکانیسم اثربخشی این روش بر این اساس است که مغز دائما سازش پذیر و دارای قابلیت بالای یادگیری است و می‌تواند یاد بگیرد عملکردش را تغییر دهد و بهبود دهد. اگر سرنخ‌هایی درباره‌ این که چه چیز باید تغییر کند در اختیارش قرار داده شود (LIB،۲۰۰۴).

تحریک درست و به موقع مغز می‌تواند باعث رشد و عدم تباهی مغز و سیناپس‌ها و حتی شکل گیری سیناپس‌های جدید و آغاز فعالیت بهنجار در آن‌ ها شده و در بهبود اختلال روان شناختی موجود مؤثر باشد؛ و بالعکس عدم تحریک به موقع و درست سیناپس‌ها باعث کاهش تدریجی فعالیت‌ها و تأخیر رشد عصبی و مرگ سیناپسی و به دنبال آن بروز علائم اختلالات مختلف می‌شود. اساس شکل گیری نوروفیدبک همین فرضیه عصب شناختی است (دوفی،۲۰۰۴).در فرایند نورفیدبک یادگیری به سه شکل رخ می‌دهد:

۲-۱-۱-۴-۱- استراتژی و هدف

ساختار سازمان وسیله ای برای نیل به اهداف سازمانی است. این امر از طریق تبعیت ساختار سازمانی از استراتژی موجود در سازمان امکان پذیر است.

۲-۱-۱-۴-۲- محیط

محیط سازمانی تاثیر عمده ای بر ساختار دارد. در حالی که ثبات و قابلیت پیش‌بینی محیط تاثیر مستقیمی بر توانایی سازمان در انجام وظایف خود دارد. محیط ناآرام قابلیت پیش‌بینی را کمتر می‌کند.

۲-۱-۱-۴-۳- اندازه ی سازمان

‌بر اساس تحقیقات موجود ساختار سازمان های بزرگ با ساختار سازمان های کوچک فرق دارد.

۲-۱-۱-۴-۴- سن سازمان

هر یک از مراحل زندگی سازمان دارای ویژگی های خاص است که ساختار خاصی را می طلبد.

۲-۱-۱-۴-۵- تکنولوژی

تکنولوژی عبارت است از دانش، ماشین آلات، رویه های کاری و مواد اولیه ای که داده ها را به ستاده تبدیل می‌کند.

علاوه بر موارد مذکور بر اساس الگوی MIT90 (2005) نیز عواملی مانند تکنولوژی، استراتژی، شخصیت و نقش ها، فرهنگ سازمانی و محیط درونی و بیرونی سازمان ضمن این که از ساختار اثر می‌پذیرند بر آن نیز اثر می‌گذارند (معینی،‌۱۳۹۰).

۲-۱-۲- سازگاری

کلمه ی سازگاری^[۴۳] در فرهنگ لغت آکسفورد به معنای “قرار گرفتن در موقعیت بسته” است و در فرهنگ لغت وبستر به معنای “مرتب قرار گرفتن” است. این واژه، در فرهنگ علوم رفتاری، (شعاری نژاد، ۱۳۸۴) این گونه تعریف شده است: «عمل سازگارانه با اوضاع محیط حاکم بر انسان با مقتضیات خود محیط». سازگاری عبارت است از یک فرایند روانشناختی که بر اساس آن فرد با خواسته ها (تمایلات) و چالش های زندگی روزمره مقابله می‌کند یا آن ها را در کنترل خود در می آورد (وتین و لوید^[۴۴]، ۱۹۹۷). سازگاری به عنوان یک فرایند روانی در افراد انسانی متاثر از عوامل مختلفی است. مجموعه ی محرک ها، امکانات و کنش های محیطی و هم چنین، مجموعه توانایی ها و استعدادهای درونی که در نحوه ی این سازگاری دخالت دارند، مورد تأکید دیدگاه های مختلف روانشناسی قرار گرفته است (میلر، ۱۹۸۳).

سازگاری روانی نشانگر منظومه ای از پدیده ها و فرایندهای روانی در فرد است که همگی حکایت از نوعی رابطه ی متعادل میان فرد با خود و محیط پیرامون او دارد و علت ناسازگاری انسان ها در رویدادهای محیطی نیست، بلکه برداشت ها و تصورات آنان از این رویدادها است (گاز^[۴۵]، ۱۹۹۰). ‌بر اساس این دیدگاه، به کسی سازگار گفته می شود که توانایی و قدرت پردازش صحیح اطلاعات را دارا است، این فرایند به او کمک می‌کند تا به اساس مناسب تری نسبت به زندگی دست یابد (بک^[۴۶]، ۱۹۹۶). سازگاری شامل توانمندی های حل مسئله، ارزیابی واقعیت، انعطاف و پذیرش است (بار – آن^[۴۷]، ۲۰۰۶).

از مجموعه تعاریف فوق می توان استنباط نمود که ساگازی به شکل های زیر صورت می‌گیرد:

۱- برقراری یک رابطه ی روان شناختی رضایت بخش میان خود و محیط؛

۲- پذیرش رفتار و کردار مناسب و موافق محیط و تغییرات محیطی؛

۳- سازگاری موجود زنده با تغییرات بیرونی و درونی (شعاری نژاد، ۱۳۶۸).

‌بر اساس مطالب بالا، سازگاری عبارت است از عمل ارتباط فرد و محیط به نحوی که فرد در خود و محیط تغییراتی به وجود آورد.

۲-۱-۲-۱-دیدگاه های نظری درباره ی سازگاری

۱- دیدگاه روان پویشی^[۴۸]: فروید در نظریه ی خود، شخصیت را دارای سه مؤلفه‌ می‌داند که برای ایجاد مجموعه ی وسیعی از رفتارهای انسان باهم تعامل می‌کنند (نهاد، من، فرا من) (فروم، ۱۳۶۱). در بخث از سازگاری اجتماعی سومین مؤلفه‌ ی شخصیت یعنی فرا من که همان تجسم ارزش های والدینی و اجتماعی است، تعیین کننده است که چیزی درست و چیزی نادرست و بیشتر در پی تکامل است تا کسب لذت، الگوی دقیق در فرا من از نظام پاداش ها و تنبیه هایی که والدین به کار می‌برند سرچشمه می‌گیرد. کودک برای جلب محبت و علاقه ی والدینش می کوشد از آن چه والدینش آن را نادرست می دانند، تبعیت کند به طور کلی پیروان این دیدگاه روان آزردگی را نتیجه ی سازگاری ناکافی و نامناسب غرایز، با واقعیت های اجتماعی می دانند. در هر حال، تشخیص و تفاوت بین شخصیت بهنجار و روان آزرده کاملا متغیر است و در درجه ی اول بستگی به میزان کمبود سازگاری اجتماعی دارد (فروم، ۱۳۶۱).

آدلر یکی از طرفدارای روان پویشی، بر این باور است که زندگی در اجتماع از یک سو مستلزم محدودیت های متقابل و هدف های برتر فوری است و انسان را مجبور به هم یاری و همکاری می کند. از سوی دیگر، این چنین زندگی تنها شکلی است که «ایمنی» وی را فراهم می‌سازد. به نظر آدلر این یک پارچگی با گروه در هر فرد سالم، براثر تمایل عمیقی است که ناشی از انگیزه های اجتماعی زیستن است و انسان را به راه دوست داشتن و پذیرفتن دیگری و هم کاری و تعاون می کشاند (ریکمن، ۱۹۹۹).اریکسون، عدم وجو هویت من قوی را یکی از عوامل تعیین کننده ی آسیب روانی و ناسازگاری می‌داند. اگر افراد احساس روشن و مطمئن از اینکه چه کسانی هستند نداشته باشند. برای آن ها غیرممکن است که بتوانند به طریقی صمیمانه با دیگران ارتباط برقرار کنند (اریکسون، ۱۹۷۵).

۲- دیدگاه رفتاری^[۴۹]: از دیدگاه رفتاری آسیب شناسی رفتاری یک بیماری نیست، بلکه پاسخی است که بر اساس همان اصول رفتاری یاد گرفته شده است. یادگیری، نگهداری و تغییر رفتار بهنجار، درست مانند یادگیری عادی است و رفتار عادی را می توان یک سازگاری به حساب آورد که از یک گذشته ی پر از تقویت ناشی شده است. بر اثر نظریه ی پاسخ، هر یادگیری، مستلزم برقراری ارتباط است. این ارتباط، در نتیجه ی تقویتی که بعدا صورت می‌گیرد محکم می شود (دلارد و میلر^[۵۰]، ۱۹۶۳).

۳- دیدگاه رفتاری – شناختی^[۵۱]: از نظر بندورا (۱۹۷۷) رفتار، در نتیجه ی واکنش متقابل بین شناخت و عوامل محیطی به وجود می‌آید یعنی مفهومی که تاثیر متقابل نامیده می شود. شخص می‌تواند با مشاهده ی دیگران، چه تصادفی، چه آگاهانه یاد بگیرد. انتخاب الگو توسط شخص، تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله سن، جنس، موقعیت و جنبه‌های مشترک با الگو صورت می‌گیرد. الگو اگر خوب انتخاب شده و بازتاب ارزش ها و هنجارهای سالم باشد، شخص توانایی تطابق با زندی روزمره ی طبیعی و موقعیت های تهدیدآمیز را پیدا می‌کند.

نظریه ی بندورا و والتز (۱۹۶۳) نشان می‌دهد که رفتارهای قابل قبول و یادگرفته شده، چگونه از طریق تشویق، تقویت می‌شوند و چنان چه رفتارهای ناپسندی به صورت ملایم وجود داشته باشند، می توان از آن ها صرف نظر کرد، اما اگر این رفتارهای به صورت دائمی و شدید درآیند، می توان از طریق تنبیه یا خاموشی آن ها را تعدیل نمود و جلوی ناسازگاری را گرفت (سهرابیان، ۱۳۸۰).