مشارکت به عنوان یکی از شاخصهای توسعه در حوزه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و به ویژه توسعه انسانی مطرح است (عربی، ۲۰۰۰). در واقع، به همین دلیل است که در این حوزه ها با توجه به اهمیت عواملشان در افزایش میزان مشارکتهای مردمی و اجتماعی مطالعات انجام میگیرد و عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در هر یک از حوزه های مذکور که میتواند در میزان مشارکت مؤثر باشد، مد نظر قرار میگیرد.
در دهه اخیر، کشورهای پیشرفته صنعتی، کلید حل برخی از معضلات جوامع خود را دموکراسی مشارکتی، توسعه مشارکتی و اقدامات مشارکتی دیگر دانستهاند؛ به طوری که در کشورهای توسعه یافته مردم از طریق نهادهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، آموزشی، کاری و امثال آن در تصمیمگیریهای حوزه های کار، علم و تخصص در قالب سازمانهای رسمی و غیررسمی فعال میباشند (جعفری، ۲۰۰۱). از طرفی دیگر، با توجه به گسترش روزافزون علم و تکنولو ژی روز، روند جلب همکاری افراد متفاوت تر از گذشته است و اتخاذ شیوه و روش مناسب در دعوت به عضویت مردم مورد نظر میباشد. گسترش علم و تکنولوژی، افزایش جمعیت و شهرنشینی چالشهای جدیدی روبه روی ما در قرن اخیر قرار داده است؛ به گونهای که برای حل مشکلات و معضلاتی همچون فقر، حوادث و غیره راهی بجز گسترش ارتباطات و مشارکت افراد و گروههای اجتماعی در تصمیمگیریهای خرد وکلان باقی نگذاشته است. رشد تشکلها و نهادهای اجتماعی خرد، داوطلبانه و غیر سیاسی – مانند جمعیت هلال احمر – موجب شکلگیری مفهوم مشارکت، شهروند فعال و فضای عمومی و به تبع آن علایق عمومی و هویت اجتماعی مبتنی بر آن علایق می شود که این امر در جوامع جهان سوم که در معرض فشارهای مضاعف، به ویژه فرایند جهانی شدن و رشد علایق منطقهای و محلی، قرار دارند بسیار حیاتی است (داوری و همکاران، ۱۳۸۹). با توجه به این مباحث و با توجه به اهمیت این موضوع، در این فصل به طرح مسأله و اهمیت و ضرورت بررسی مشارکتهای مردمی و عوامل مؤثر بر افزایش آن که به عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مربوط است، پرداخته میشود.
۱-۲- بیان مسأله
هر جامعهای بالقوه در معرض مخاطرات طبیعی و انسان ساخت قرار دارد. اگر مخاطرهای منجر به تلفات انسانی و خسارات مادی شود در آن صورت ما با بحران روبهرو هستیم. تجربیات حاصل از وقوع بحرانها و بلایا در ایران و جهان نشان داده است که هر چند سازمانها، نهادها و مؤسسههای امدادی دولتی و غیردولتی، آمادگی کافی و لازم برای حضور و اقدام به موقع در صحنههای آسیب ناشی از بلایا و سوانح را دارند اما به دلایل گوناگون از جمله نبود هماهنگی بین بخشها، تعریف نشدن سامانه فرماندهی سیستم در سازمانها، شفاف نبودن حدود و اختیارات سازمانی، فقدان رهبری متمرکز، اطلاعات ناکافی مدیران درباره علم مدیریت بحران، باعث شده که کشورها در مواجه بلایا، احساس ضعف و ناتوانی کنند(بزرگزاد، ۱۳۹۱ ).
مفهوم مشارکت از جمله مفاهیمی است که با رویکرد مثبت به آن در عرصه توسعه و پیشرفت همواره، توجه شده و برداشتهای مختلف و متعددی از آن صورت گرفته است. تقریبا تمامی تعاریف و برداشتهای آن بر روی تاثیر مشارکت در توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی اتفاق نظردارند(طالبی نژاد، ۱۳۹۱). قرن بیست و یکم را قرن همیاری و مشارکت نام نهاده اند و با هدف شناخت عمیق تر این مفهوم، طبقه بندی های مختلفی از آن ارائه شده است که رایجترین آن مشارکت اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی میباشد. مشارکت اجتماعی و مردمی از انواع مهم مشارکت محسوب می شود. اگرچه تمامی اشکال مشارکت دارای نوعی رابطه اجتماعی هستند و بحثی جامعه شناختی به شمار میآیند، اما عرصههایی که به عمل متقابل افراد و گروههای اجتماعی با محیط پیرامونشان مربوط است موضوع مشارکت اجتماعی است. مشارکتهای محلی، روستایی، شهری، انواع انجمنها، اجتماعات، گروهها، سازمانهای داوطلبانه و غیر دولتی، حقوق شهروندی در وجوه اجتماعی آن و… از مظاهر مهم مشارکت اجتماعی مردم به شمار میرود. (سعیدی، ۱۳۸۱).
جمعیت هلال احمر یکی از نهادهای مسئول و دخیل در امور مربوط به امداد و نجات است که با تشکیل پایگاههای امداد و نجات جادهای، هوایی، ریلی، دریایی، کوهستانی و استفاده از امدادگران و داوطلبان متخصص و امکانات و تجهیزات، در راستای وظایف بشر دوستانه و به عنوان معین دولت، به افراد حادثه دیده کمک میکند. یکی از سازمانهای جمعیت هلال احمر، سازمان داوطلبان هلال احمر میباشد. هدف اصلی این سازمان، سازماندهی و بهرهگیری از خدمات داوطلبان به نفع نیازمندان بوده که برای تحقق آن، سازمان دو وظیفه «جذب نیروی انسانی و مشارکتهای مردمی» و «ارائه خدمات حمایتی به نیازمندان جامعه» را برعهده دارد. این داوطلبان در چهار گروه مهارت، مشارکت، هدایت و حمایت به عضویت افتخاری این سازمان در میآیند. در گروه مشارکت، داوطلبان در فعالیتهای اجرایی جمعیت مشارکت میکنند. داوطلبان گروه هدایت، خدمات فکری و مشاورهای به سازمان ارائه میدهند. داوطلبان گروه حمایت، خدمات مادی و مالی ارائه میکنند و داوطلبان گروه مهارت نیز اعضایی هستند که خدمات فنی و تخصصی خود را داوطلبانه درجهت اهداف جمعیت به کار میگیرند. مطالعه چگونگی مشارکت مردم در امور جامعه به عنوان رکن مهم توسعه سیاسی، اجتماعی و حیات مدنی به بررسی روابط فرد و جامعه، چگونگی درونی کردن ارزشها و هنجارهای مشارکت جویانه، چگونگی استفاده از پتانسیل مشارکت اجتماعی در بهبود و ارتقاء سرمایه اجتماعی، رابطه بین مشارکت و اعتماد و تعلق اجتماعی و کارکرد و نقش مشارکت شهروندان در توسعه و تحول جامعه و مواردی از این دست می پردازد. (طالبی نژاد، ۱۳۹۱).