دانشمندان حوزه کتابداری و اطلاع رسانی نیز همانند علمای سایر حوزه ها، تلاش کردند تا سنجش و اندازه گیری را به عنوان یکی از معیارهای علمی به این حوزه وارد نمایند. با به کارگیری روشهای کمّی، حوزه های جدیدی مانند کتابسنجی[۵]، کتابخانهسنجی[۶]، علم‌سنجی[۷]، اطلاع‌سنجی[۸] و وبسنجی[۹] در حیطه کتابداری و اطلاع رسانی وارد شده است که همگی مبتنی بر ارزیابی کمّی از فرایند تولید، اشاعه و مصرف اطلاعات هستند.
۲-۱-۳-۱- کتابسنجی
کتابسنجی از جمله روشهای کمّی است که به تجزیه و تحلیل داده ها در سطوح وسیع می پردازد. این واژه نخستین بار توسط پریچاد[۱۰] در سال ۱۹۶۹ به کار برده شد. پریچاد (۱۹۶۹) کتابسنجی را کاربرد ریاضیّات و روشهای آماری در بررسی و استفاده از کتابها و سایر وسایل ارتباطی تعریف می‌کند. کتابسنجی مقایسه کشورها، مؤسسات، دانشگاه ها، دانشکدهها و غیره را بر اساس میزان تولید و تأثیر انتشارات علمی آن ها امکانپذیر می سازد.
۲-۱-۳-۲- کتابخانهسنجی
سن گوپتا (۱۳۷۲) کتابخانهسنجی را روش تجزیه و تحلیل کمّی کلیه امور و فعالیّتهای کتابخانهای و موارد آن، از طریق کاربرد روشهای آماری و ریاضی به منظور جستوجوی راهحلهای مشکلات تعریف می کند. او هدف اصلی بررسیهای کتابخانهسنجی را، کمک به نسل جوان و انتقال دانش جدید به آن ها، از طریق ایجاد کتابخانههایی میداند که بر اساس نیاز مراجعان آن ها، مجموعهسازی می شود.
۲-۱-۳-۳- اطلاع‌سنجی
تیگ-ساتکلیف[۱۱] (۱۹۹۲) اطلاع‌سنجی را مطالعه جنبه‌های کمّی اطلاعات در هر شکلی؛ نه فقط پیشینه‌ها و کتاب‌شناسی‌ها، و در هر گروه اجتماعی؛ نه فقط دانشمندان، تعریف می‌کند. حوزه های مورد پژوهش در مطالعات اطلاع‌سنجی عبارتند از: ۱٫ قوانین کلاسیک ۲٫ تحلیلهای استنادی ۳٫ شاخصهای علمی ۴٫ رشد و کهنگی اطلاعات ۵٫ کاربرد منابع اطلاعاتی (علیجانی و کرمی، ۱۳۸۷).
۲-۱-۳-۴- وبسنجی
وبسنجی یکی از شاخه های پرکاربرد در کتابداری و اطلاع رسانی است. مبانی وبسنجی از روشهای کتابسنجی و علم‌سنجی گرفته شده است و اکنون برای انجام اغلب فعالیّتهای علمی در خصوص وب از آن استفاده می شود (حاجیزین العابدینی و عصاره، ۱۳۸۶).
بجورنبورن[۱۲] و اینگورسن[۱۳] (۲۰۰۴) وبسنجی را مطالعه جنبه های کمّی ساخت و استفاده از منابع اطلاعاتی، ساختارها و فنآوریها در وب با کمک گرفتن از کتابسنجی و اطلاع‌سنجی تعریف می کنند.
۲-۱-۳-۵- علم‌سنجی
علم‌سنجی یکی از رایجترین روشهای ارزیابی فعالیّتهای علمی است. این حوزه مطالعاتی به رغم آن که با حوزه های مشابه دیگر نظیر کتابسنجی و اطلاع‌سنجی به لحاظ روششناختی همپوشانی دارد از نظر موضوع مورد تأکید در پژوهشهای مربوط، دارای تمایزاتی است. به عقیده عصاره کاربرد کتابسنجی در بررسیهای مربوط به کتابخانه و کتابداری است، علم‌سنجی به مطالعه و ارزیابی متون علمی می پردازد و بیشتر در سیاستگزاریهای علمی کاربرد دارد و اطلاع‌سنجی بر مطالعه و ساختار ویژگیهای علم اطلاعات تأکید دارد (عصاره، ۱۳۸۴).
به عقیده براون (۱۳۷۴) و همکاران علم‌سنجی جنبه های کمّی تولید و باروری، ترویج و انتشار، و نیز استفاده از اطلاعات علمی را به منظور مشارکت در فهم دقیقتر مکانیسم پژوهشی علمی به عنوان فعالیّتی اجتماعی، مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد.
در علم‌سنجی، از روشهای آماری و اندازهگیری برای تعیین معیارهای رشد و توسعهی علوم و سطوح گسترش آن، و نیز تأثیر و تأثر آن در جوامع مختلف بشری استفاده می شود. این روش در روسیه شوروی پدید آمد و کشورهای اروپای شرقی، از این روش برای اندازه گیری کمّی علوم در سطوح ملّی و بین المللی مؤسسات دولتی و خصوصی استفاده کردند. دوبروف[۱۴] و کارنوا[۱۵] اوّلین کسانی بودند که واژه علم‌سنجی را ابداع کردند. آن ها علم‌سنجی را به عنوان اندازهگیری فرایند انفورماتیک تعریف کردند. بر طبق نظر میخائیلف[۱۶] انفورماتیک عبارت است از اصول علمی که ساختار و ویژگیهای اطلاعات علمی را بررسی می کند و قوانین فرایندهای این ارتباطات را نیز مورد بحث قرار می‌دهد (سن گوپتا، ۱۳۷۲). علم‌سنجی در شرق توسط نالیموف[۱۷] و ملچنکو[۱۸] (۱۹۶۹؛ نقل در عصاره، ۱۳۷۶) مطرح شد.
نقطه آغاز برای گسترش کتابسنجی و علم‌سنجی، پیدایش نمایه استنادی متون علمی بود که در سال ۱۹۶۵ توسط یوجین گارفیلد[۱۹] معرفی شد. این نمایه تحلیلهای شبکههای استنادی را در علوم امکانپذیر میساخت (سهیلی و عصاره، ۱۳۸۷). پرایس[۲۰] یکی از برجستهترین مروّجین استفاده از بانک اطلاعاتی نمایه استنادی علوم، به عنوان ابزار مطالعه کمّی و آماری علم می باشد (براون ۱۳۷۴).
علم‌سنجی به عنوان ابزار معتبری در ارزیابی مواد و منابع شناخته شده است و همچنین در ارزیابی علمی و مقایسه کشورها، دانشگاه ها، دانشکدهها و حتی دانشمندان به طور انفرادی و بر اساس انتشارات علمی آن ها به کار برده می شود.
۲-۱-۳-۵-۱- تولید علم
منظور از تولید علم یک موضوع دست اوّل است که پس از داوری دقیق و تخصّصی در مجلات معتبر بین‌المللی چاپ و در پایگاه‌های معتبر نمایه شود و سپس در دسترس دیگران قرار گرفته و مورد استناد بین‌المللی قرار گیرد (موسوی موحدی، کیانی بختیاری و چمنی، ۱۳۸۳).
۲-۱-۳-۵-۲- زبان تولیدات علمی
زبان مورد استفاده در انتشار مدارک علمی به عنوان یکی از مشخّصههای قابل توجه در بررسیهای علم‌سنجی شمرده می شود. تنوّع زبانی تولیدات علمی در هر کشوری میتواند بیان کننده توانایی پدیدآورندگان آن کشور به نوشتن متون علمی به زبانهای مختلف باشد. تنوّع زبانی تولیدات علمی در هر کشوری، همچنین میتواند زمینه ارتقاء رتبه علمی آن کشور را فراهم آورد (نوروزی چاکلی و همکاران ۱۳۸۶). تنوّع زبانی در بحث استنادها هم عاملی تعیینکننده است و در تعداد استنادها اهمیّت بسزایی دارد. به عبارت دیگر زبان یکی از عوامل مهم در جذب استناد و اعتبار برای مقاله است (نوروزی، ۱۳۸۸).
۲-۱-۳-۵-۳- نوع تولیدات علمی
مؤسسه اطلاعات علمی به منظور فراهم آوردن امکان ارزیابی دقیق تولیدات علمی، تمامی تولیدات علمی نمایه شده در پایگاه وب‌آوساینس را از نظر نوع مجاری انتشار، به انواع مختلفی تقسیم کرده‌است که تا زمان انجام این پژوهش به ۳۶ نوع تقسیم شده است
(پیوست ۱). افزایش تنوّع تولیدات علمی نمایه شده کشورها و سازمان‌ها در این پایگاه، افزایش توجّه آن ها را به انواع مدارک قابل نمایه‌سازی شدن در پایگاه نشان می‌دهد.
۲-۱-۳-۵-۴- استناد
